Elif Şafak'ın son romanında, tek bir yağmur damlası bin yıllar boyunca yükselip düşüyor. MÖ yedinci yüzyılda Ninova'da, büyük bir kütüphane inşa etme takıntısıyla Mezopotamya destanı Gılgamış'ı dine küfrettiği için yok edilmekten kurtaran kral Aşurbanipal'in kafa derisine düşüyor; 19. yüzyıl Konstantinopolis'inde, destanın İncil öncesi bir tufanı tasvir eden kayıp bir bölümünü bulmak için resmi bir görevle yeni gelmiş olan Arthur'un üzerine düşüyor. Destan, 21. yüzyıl Yezidilerinin katliamdan Irak'ın kurak dağlarına kaçarken yanlarında taşıdıkları bir şişedeki son su damlası olarak yeniden ortaya çıkıyor.
Türk yazarın İngilizce yazdığı dokuzuncu ve toplamda 13. romanı olan Gökyüzünde Nehirler Var, "üç karakter, iki nehir ve bir şiirden" oluşan bir hikâye. Nehirler Thames ve Dicle, şiir ise Gılgamış. Ancak Şafak, bir damla suyu birleştirici motif yapmak istemiş, çünkü "iklim krizinden bahsettiğimizde herkesi etkileyen bir tatlı su krizinden bahsediyoruz, ancak dünyanın bazı bölgelerinde bu durum özellikle kötü. Su sıkıntısı çeken ülkelerin yedisi Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da yer alıyor ve bunun kadınlar ve yoksul insanlar için çok büyük sonuçları var."
Şafak'ın Londra'daki evinin çalışma odasında konuşuyoruz; her türden kitap, Romeo adında küçük beyaz bir köpeğin altında rahat ettiği deri kaplı büyük bir masanın üzerindeki kitaplıklarda yükseliyor. "Çılgınca araştırma yapıyorum," diyor Şafak. "Biliyorsunuz, uzun süre akademideydim, siyaset bilimi, kadın ve kültürel çalışmalar alanlarında. Bu disiplinler arası bilgi birikimi gerçekten değer verdiğim bir şey ve insanların bunu ayrı kutulara koymasından hoşlanmıyorum. Fikirlerle, çokluklarla, nüanslarla, katmanlarla dolu romanları seviyorum - bu gerçekten kalbime hitap ediyor. Yani çok fazla araştırma var ama aynı zamanda çok fazla hayal gücü ve sezgi de var."
Tanıştığımızda, okul döneminin sonudur ve Şafak'ın iki genç çocuğu da önemli sınavlarını yeni bitirmiş olarak etrafta dolanmaktadır. Ancak hem evden hem de Şafak'ın kendisinden bir dinginlik havası yayılıyor. Yüzeyler düzenli. Elinde çay bardakları ve büyük dilim ev yapımı keklerle içeri süzülüyor, sonra da dünyanın gidişatından duyduğu endişeyi ve kurmacanın son demokratik alanlardan biri olduğuna dair inancını anlatmaya koyuluyor.
Şafak'ın diğer söylem biçimlerine karşı olduğu söylenemez. Romanlarının arasına kurgusal olmayan eserler de serpiştirilmiştir; son olarak sosyal medyanın etkisi üzerine zarif bir meditasyon olan How to Stay Sane in an Age of Division'ı kaleme almıştır. Üç Ted Konuşması yapmış, birçok gazetede köşe yazıları yazmış ve X (eski adıyla Twitter) üzerinden 1,6 milyon takipçisine düzenli güncellemeler göndermiştir. Ayrıca, kişisel günlüklerinden anekdotlar ve içgörüler derlemek için Unmapped Storylands adlı kendi haftalık Substack'i vardır. Bunlar, keşfettiği ihmal edilmiş tarihi karakterlerden dilin kendine has özellikleri üzerine düşüncelere ve yazarlara yönelik ipuçlarına ("Klavyeye çay dökmeyin") kadar uzanıyor.
Ama romanlar merkezde yer alıyor. "Birçok yönden," diyor, "bence kurgu, aşırı kutuplaşmış ve parçalanmış zamanlarımızın panzehiri. Hala incelikli sohbetler yapabildiğimiz, aynı anda birden fazla düşünceye sahip olabildiğimiz, zor konuları açabildiğimiz ve sakince düşünebildiğimiz bir yer. Ayrıca biraz yavaş düşünebileceğimiz bir yer, çünkü her zaman acele karar veriyoruz. Bu empatiyle, kendinizi başka bir kişinin yerine koymaya çalışmakla, birkaç gün boyunca birkaç saatliğine o kişi olmaya çalışmakla ilgili. Bunun ruh için çok iyi ve alçakgönüllü bir egzersiz olduğunu düşünüyorum."
Kendi romanları, romantizmin dinle buluştuğu (Havva'nın Üç Kızı), Kıbrıs'ın siyasi travmalarının bir incir ağacı tarafından gözlemlendiği (Kayıp Ağaçlar Adası) ve bütün bir romanın öldürülmüş bir İstanbul seks işçisi tarafından bir çöp kutusundan anlatıldığı (Booker listesinde yer alan Bu Tuhaf Dünyada 10 Dakika 38 Saniye) büyüleyici bir alanda yer alıyor.
"Doğu ile Batıyı, halk hikâyeleri ile Avrupa kanonunu karıştırmakla ilgileniyorum. Kurmacamın köprü kurucu olmasını istiyorum, ama kalbim her zaman çeperlere, hikayelerini duymadığımız insanlara, silinmiş gerçeklere gidiyor," diyor Şafak. "Bazı açılardan bu benim kendi yolculuğum, çünkü hayatım bu şekilde gelişti. Hiçbirimiz tek bir kutuya ait değiliz ama ben bir çokluğa sahibim."
Şafak, anne ve babası ayrıldıktan ve filozof babası 20 yıl boyunca hayatından çıktıktan sonra ilk yıllarını büyükannesinin yanında geçirmiş. Ankara'nın muhafazakâr bir mahallesinde, kendi kuşağından bir Türk kadını için alışılmadık bir şekilde, annesi evlenmek için bıraktığı üniversiteyi tamamlamak üzere geri dönmüş.
Şafak, büyükannesinin nazardan korunmak için kurşun eriten bir "şifacı" ve aynı zamanda bir hikaye anlatıcısı olduğunu söylüyor, "bu yüzden Anadolu'nun sözlü kültürüne çok derin bir şekilde hakimim". Şafak sekiz yaşındayken günlük yazmaya başlamış. "Ama gerçek hayat o kadar sıkıcıydı ki söyleyecek neredeyse hiçbir şeyim yoktu ve ben de var olmayan insanlar ve yaşanmamış şeyler hakkında yazmaya başladım. Günlüklerden kısa öykülere çok hızlı bir yolculuk oldu ve o andan itibaren hep yazmaya devam ettim."
10 yaşındayken hayat birdenbire daha zorlu bir hal aldı. Annesi birden fazla dil bilerek mezun olmuş, dışişleri bakanlığında bir iş bulmuş ve ilk görev yeri İspanya olmuş. Şafak, "Madrid'in ortasında, tek Türk öğrenci olduğum bu çok uluslararası, lüks okula zumlanmak benim için büyük bir kültür şokuydu," diye hatırlıyor. "Çok hızlı İspanyolca öğrenmek zorundaydım. İngilizceyi çok hızlı öğrenmem gerekiyordu ve bu deneyimi gerçekten çok sevdim. Don Kişot'u İspanyolca okuyabilmek; birdenbire İngilizce'de artık erişebileceğim geniş bir edebiyat olduğunu keşfetmek - işin en parlak kısmı buydu. Zor kısmı ise diğer çocuklara ayak uydurmaktı. Çok içine kapanık biriydim ve okulda çok zorbalığa maruz kaldım."
İspanyolca ikinci dili olmasına rağmen, İngilizce onun şiirler yazdığı ve günlüğünü tuttuğu güvenli alanı oldu. Yıllar sonra, ilk romanlarını Türkçe yayınladıktan sonra, tamamen İngilizceye geçmeye karar verdi. "Hayatımda öyle bir an geldi ki kendimi çok boğulmuş hissettim," diyor. "Ama bu çok korkutucu bir şeydi, çünkü siz bir hiçsiniz. Yeniden sıfırdan başlamak zorundasınız. Aynı zamanda paradoksal bir şekilde özgürleştiriciydi çünkü Türkiye'de romancı olmak gerçekten zor ve kadın olmak daha da zor. Söylediğiniz, yazdığınız her şey saldırıya uğrayabilir, hedef gösterilebilir; yargılanabilir, sürgün edilebilir, hapsedilebilirsiniz - kelimeler ağırdır, bilirsiniz. Başka bir dilde yazmak bana nereden geldiğime daha yakından bakabilmem için gereken bilişsel mesafeyi sağladı."
"Benim için" diyor, "en büyük dönüm noktası İstanbul Piçi'nden sonra yargılanmak oldu. O sırada hamileydim. Ve tesadüf eseri, doğum yaptığımın ertesi günü beraat ettim. Bütün bir yıl gerçekten tedirgin ediciydi. Sokaklarda resmime tüküren ve AB bayraklarını yakan gruplar vardı. Kimse bunun ne anlama geldiğini bilmese de Türklüğe hakaret etmekle suçlandım. Oldukça gerçeküstüydü çünkü kurgusal karakterlerin sözleri romandan alınarak mahkemede kanıt olarak kullanıldı ve bunun sonucunda Türk avukatım Ermeni kurgusal karakterlerimi savunmak zorunda kaldı."
Tamamen karanlık bir tablo çizmek istemiyor, "çünkü Türkiye'deki okurlardan da çok sevgi gördüm". Ama ekliyor: "Sanırım bu beni birçok yönden yaraladı. Otoriteler açısından Türkiye'de romancı olmak çok zor, özellikle de benim yazdığım şekilde, çünkü tarihimizdeki sessizlikleri sorguluyorum."
Gökyüzünde Nehirler Var, Şafak'a Ortadoğu'daki güçler arasında dostluk kazandırması pek mümkün olmayan iki cephede bir kez daha savaşa giriyor. Bunlardan ilki, Türkiye'nin ağırlıklı olarak Kürtlerden oluşan güneydoğu bölgesinde, Dicle Nehri üzerindeki antik mağara kent Hasankeyf'in sular altında kalmasına yol açan baraj inşasına karşı. Yerel bir aktivist grubun 2020 yılında "kıyamet" olarak tanımladığı olayda, burada yaşayan 80.000 kadar insan yerinden edildi.
"Tüm bu bölge, hem tarihi hem de ekolojisi nedeniyle çok değerli. Sadece 50 yıl sürecek bir baraj için binlerce yıllık kültürel değerleri ve eserleri yok ettiler" diyor. "Ayrıca, baraj inşa ettiğinizde nehrin aşağısındaki suyun akışını değiştiriyor ve diğer ülkeleri de etkiliyor. Dolayısıyla uluslararası çözümlere ihtiyacımız var. Sadece bir ülkenin suyu kendine almasından ziyade, ülkelerin birlikte hareket etmesine ihtiyacımız var."
Karşı karşıya kalınan ikinci adaletsizlik ise, Orta Doğu'da yüzyıllardır katliamlara maruz kalan dini bir azınlık olan Ezidi halkının yaşadığı zulümdür. Vadilerinin sular altında kalmasından kaçan Narin ve büyükannesinin karakterleri, 2014 yılında Irak'ta İslam Devleti tarafından gerçekleştirilen ve 5.000'den fazla kişinin öldürüldüğü, binlerce kadın ve çocuğun esir alınarak cinsel köleliğe zorlandığı soykırımın içine düşüyor.
Şafak, "Ezidiler, tarih boyunca kendilerini çevreleyen hemen her kültür ve din tarafından en çok kötülenen, yanlış anlaşılan ve kötü muamele gören azınlıklardan biri ve çok hassas, savunmasız, güzel bir topluluk" diyor. "Bu konudan bahsetmek istiyorum, çünkü biz konuşurken 3,000'e yakın Yezidi kadın ve kız çocuğu hala kayıp olabilir. Ve bu kadınların çoğu Türkiye'de, Suriye'de, Irak'ta, Suudi Arabistan'da -tırnak içinde- sıradan evlerde esir tutuluyor."
Sadece birkaç yıl önce, Ankara'da Şafak'ın büyüdüğü mahalledeki bir evden bir Ezidi kız kurtarıldı. "Düşünüyorum da, büyükannemin evinden sadece birkaç sokak ötede, sıradan bir evde bir kız çocuğu esir tutulmuş ve korkunç zulümlere maruz kalmış. İnsanların bunu görmemesi nasıl mümkün olabilir?" diye soruyor. "Bu kadar hissiz olmaları nasıl mümkün olabiliyor? Hâlâ konuşmamız gereken çok şey var çünkü soykırım henüz bitmedi."
Tüm hikayelerin altında sömürge tarihi ve kültürel eserlerin mülkiyeti hakkında son derece güncel sorular yatıyor. Romanı yazarken, Londra'daki British Museum'dan yapıldığı iddia edilen hırsızlıklar ve New York'taki Metropolitan Sanat Müzesi'ndeki nesnelerin kaynağı hakkındaki skandallarla tartışmanın sıcaklığı aniden yükseldi.
"Kültürel miras kime aittir?" diye soruyor Şafak. "Batı dışı dünyadan gelen birçoğumuz için bu özellikle önemli bir konu. Elbette tüm insanlığa ait. Ama aynı zamanda, hakkında hiç konuşmadığımız bölgedeki azınlıklara da ait. Bu çok karmaşık bir durum. Birden fazla katman var, biliyorsunuz. Bu yüzden bu romanı yazmak istedim - bununla başa çıkmak için."
Guardian, 3 Ağustos 2024
